ساخت تعجبی در زبان فارسی: رویکردی کمینه‌گرا

د ساخت تعجبی در زبان فارسی: رویکردی کمینه­گرا   مزدک انوشه[1] مینا رضوانیان[2] تاریخ دریافت: 30/11/93 تاریخ تصویب: 21/4/94     چکیده در رویکردهای زایشی به دستور زبان و از جمله در برنامۀ کمینه‌گرا، آن اندازه که به جملات پرسشی و پرسش‌واژه‌ها پرداخته شده، از ساخت‌های تعجبیکه با یک تعجب‌واژه ساخته می‌شوند، سخن به ‌میان نیامده است. بر این اساس، مقالۀ حاضر از منظری کمینه‌گرا به بررسی آن دسته از ساخت‌های تعجبی زبان فارسی می‌پردازد که صرفاً با تعجب‌واژۀ «چه» ساخته می‌شوند، و در این روند، می‌کوشد تا نقش دستوری و جایگاه نحوی عنصر تعجبی «چه» را تبیین کند. در بررسی این دسته از جملات، نخست ساخت‌های تعجبی کیفی و کمی از هم بازشناخته می‌شوند و بر نقش دوگانۀ عنصر تعجبی «چه» در این ساخت‌ها تأکید می‌شود. استدلال‌های نحوی و شواهد تجربی نشان می‌دهند که در الگوی نخست تعجب‌واژۀ «چه» در هستۀ گروه معرف می‌نشیند و از جنس معرف‌هایی چون حروف تعریف و اشاری‌ها است. در الگوی دوم، همین عنصر، با معنای تعجبی «چقدر»، در نقش یک قید مقدار یا کمیت‌نما ظاهر می‌شود و بر کمیت وابستۀ خود تأکید می‌ورزد. در ادامه، ضمن اشاره به حرکت اختیاری ساخت‌های تعجبی، انگیزۀ حرکت و جایگاه فرود آنها بر پایۀ آموزه‌های نظری و داده‌های زبانی تبیین می‌شود و در این میان، نشان داده می‌شود که برخلاف حرکت اجباری تعجبی‌های زبان انگلیسی، این سازه‌ها در فارسی به مشخصگر گروه متمم‌ساز جابه‌جا نمی‌شوند، بلکه می‌توانند به انگیزۀ یافتن خوانش نشان‌دار، به مشخصگر یک گروه تأکید ارتقا یابند.   واژه‌های کلیدی: ساخت تعجبی، تعجب­واژه، گروه معرف، کمیت‌نما، گروه تأکید   [1]  استادیار گروه زبان‌شناسی، دانشگاه تهران (نویسندة مسئول)؛ [email protected] [2]  کارشناس ارشد رشتة زبان‌شناسی همگانی، دانشگاه تهران؛ [email protected]